Het begrip sociale veiligheid is de laatste jaren veel in het nieuws en aanleiding voor soms felle discussies; zeker nadat er door de #MeToo beweging aandacht kwam voor seksuele intimidaties in bedrijven, organisaties én natuurlijk de media (o.a. Voice of Holland). Maar wat is dat nu precies, sociale veiligheid? In dit artikel geef ik hierop antwoord.
Sociale veiligheid in het kort
Sociale veiligheid is een omgeving waar mensen zich vrij voelen om zichzelf te zijn zonder angst voor intimidatie, geweld of discriminatie.
Veiligheid is een basisbehoefte
Maar voordat ik dieper in ga op sociale veiligheid, wil het eerst over veiligheid in het algemeen hebben.
Je veilig voelen willen we allemaal. Dit is een menselijke basisbehoefte. Deze basisbehoefte is grofweg in 2 soorten veiligheid in te delen: fysieke veiligheid en psychologische veiligheid.
Voor wie bekend is met de (behoefte) piramide van Maslow; niet voor niets zijn de onderste 3 lagen verbonden aan veiligheid. Zo belangrijk is veiligheid voor ons dagelijks functioneren. Je kan pas aan de volgende laag/stap toekomen, als aan de behoeften uit de laag of lagen daaronder zijn voldaan. Wie aan het overleven is, is niet bezig met het plannen van zijn volgende ontwikkelingsdoel.
Fysieke veiligheid
Fysieke veiligheid is de bescherming tegen lichamelijk letsel door fysiek geweld, ongevallen of gevaarlijke situaties door (meestal) niet-menselijke oorsprong. Denk hierbij aan de veiligheidsvoorschriften in b.v. een fabriek of de bouw door het dragen van een helm of veiligheidsschoenen.
Psychologische veiligheid
Psychologische veiligheid (ook wel mentale of emotionele veiligheid genoemd)
is vooral een gevoel en beleving van de situatie waarin mensen zich bevinden. Als je jezelf niet veilig voelt zal je meer op je hoede zijn, onvoldoende presteren en reageren we vooral net iets meer vanuit ons onderbewuste gedrag.
Vanaf de jaren 90 werd de term psychologische veiligheid ook veel gebruikt voor veiligheid in teams en organisaties. Sociale veiligheid is echter meer dan psychologische veiligheid alleen.
Vechten, vluchten of bevriezen
Doordat veiligheid een basisbehoefte is, is ons hele menselijke systeem (lichaam een geest) erop gericht om te handelen vanuit 2 basisstanden: veilig of niet veilig. We zijn in de evolutie als menselijke soort ver gekomen, maar ons hele zenuwstelsel reageert nog steeds precies hetzelfde als in de oertijd toen plotseling gevaar een reële bedreiging van ons voortbestaan kon betekenen.
Hoewel dit een complex proces is, ga het hier zo simpel mogelijk uitleggen:
- Stand 1 is veilig, stressvrij, en hiervan uit kunnen we vrij reageren en open communiceren. Dit is de situatie die we graag willen hebben, waarin we ons prettig en veilig voelen en waarin we heel bewust kunnen nadenken en kiezen voor ons handelen en open kunnen communiceren met onze omgeving.
- Stand 2 is onveilig, en is een reactie op een stressvolle of gevaarlijke situatie. En afhankelijk van het stressniveau gaan we steeds onbewuster reageren op een voor ons onveilige of misschien wel traumatische situatie. We kiezen dan een vorm van vechten (de confrontatie aangaan), vluchten (terugtrekken) en zelfs bevriezen is mogelijk. Dit proces begint eerst heel subtiel, je reageert misschien net wat geagiteerder naar een collega of gaat een lastige discussie uit de weg, maar naarmate de stress steeds meer toeneemt wordt deze reactie steeds heftiger waardoor je misschien wel boos gaat worden of kan dichtslaan in een voor jou onveilige situatie.
Wat is sociale veiligheid?
Maar wat is nu sociale veiligheid? Sociale veiligheid gaat over de bescherming tegen leed door menselijke en groepsfactoren waarbij mensen geen angst hoeven te hebben voor (seksuele) intimidatie, uitsluiting, discriminatie, pesten, fysiek en verbaal geweld, of ander onwenselijk gedrag. Het gaat hierbij om dus zowel fysieke als psychologische veiligheid.
Het bieden van sociale veiligheid is niet alleen van toepassing op bedrijven en organisaties; maar geldt ook voor de overheid, verenigingen, scholen, sportclubs, winkels, uitgaansgelegenheden, etc. Dus overal waar mensen samenkomen in een sociale omgeving. Sociale veiligheid gaat vooral over:
- Gevoel van veiligheid: Mensen voelen zich veilig en beschermd tegen fysieke en psychische bedreigingen.
- Vertrouwen: Er is vertrouwen in elkaar en in de instituties.
- Respect en tolerantie: Er is respect voor elkaars verschillen en (afwijkende) meningen.
- Inclusie: Verschillen worden gerespecteerd en gewaardeerd. Iedereen voelt zich welkom en gerespecteerd. Mensen worden niet buitengesloten op basis van achtergrond, uiterlijk, gedrag, religie, geslacht, seksuele geaardheid of andere kenmerken.
- Gelijke behandeling en participatie: Iedereen wordt gelijk behandeld en krijgt gelijke kansen, zonder vooroordelen. Iedereen mag meedoen, voelt zich erbij horen en heeft gelijke kansen.
- Vrijheid van intimidatie en geweld: Niemand hoeft bang te zijn voor pesten, bedreigingen, verbaal of fysiek geweld.
- Openheid: Er is ruimte voor open communicatie en het bespreekbaar maken van problemen.
- Verschillen mogen er zijn: We mogen van elkaar verschillen, verschillende meningen hebben en hierover de discussie met elkaar aangaan; zolang we maar respect hebben voor elkaar.
- Samenwerking en handhaving: Iedereen werkt samen aan een veilige omgeving. Er zijn duidelijke regels en afspraken die de sociale veiligheid bevorderen en borgen.
Wat is onwenselijk gedrag?
Omdat het hier gaat over een sociale omgeving, met per omgeving zijn eigen cultuur, is het de groep die uiteindelijk de norm bepaalt; maar dan natuurlijk wel op een manier dat niemand zich buitengesloten voelt. Zo kan het in het ene bedrijf volkomen normaal zijn om schuine moppen te vertellen; waar iedereen met veel plezier aan meedoet. In het andere bedrijf is zo’n zelfde grap zeer kwetsend en ‘not done’.
Je zal dus eerst met elkaar de norm moeten bepalen over wat wenselijk en wat onwenselijk gedrag is. En ook als deze norm eenmaal is bepaald, dan zal je met elkaar moeten blijven afstemmen of deze norm nog steeds door iedereen gedragen kan worden.
Hoe herken je een sociaal onveilige omgeving?
Kijk eens naar jouw eigen bedrijf en organisatie. Kun je met alle eerlijkheid zeggen dat 1 of meerdere van onderstaande situaties niet voorkomen?
- Ongewenste omgangsvormen.
- Pesten op de werkvloer.
- Grenzen van anderen niet respecteren.
- Angstcultuur.
- Zwijgcultuur.
- Ongezonde werkomstandigheden (fysiek en psychisch).
- Onduidelijkheid over rollen en verwachtingen.
- Discriminatie en uitsluiting.
- Slecht leiderschap.
- Ontbreken van meldingsmogelijkheden.
- Ongezonde concurrentie tussen medewerkers.
- Gebrek aan ondersteuning bij werkdruk en andere problemen die medewerkers ervaren.
De uitdaging van sociale veiligheid
Is fysieke veiligheid relatief gemakkelijk te definiëren; de uitdaging met sociale veiligheid is dat dit per groep, per situatie en per persoon kan verschillen. Zo kan de ene persoon zich volkomen sociaal veilig voelen in een bepaalde situatie; een ander kan hier een heel andere beleving bij hebben.
En om de uitdaging compleet te maken, onze eigen gemoedstoestand is medebepalend hoe sociaal veilig we ons voelen. Dat we op de ene dag een veilige omgeving ervaren, wil niet zeggen dat dit dan ook geldt voor de volgende dag. Iemand die veel onveiligheid in zijn leven heeft ervaren reageert anders op prikkels dan iemand die bijna nooit onveiligheid heeft meegemaakt. En ook iemands karakter is bepalend hoe assertief iemand zal reageren op voor hem ongewenst gedrag. Waar de 1 met gemak van zich af kan bijten, is dit voor de ander veel lastiger en heeft dus meer bescherming vanuit het systeem nodig.
John de Mol
Ik herinner mij nog het interview met John de Mol in de uitzending van BOOS over de seksuele intimidaties bij The Voice of Holland. Ik vond het heel dapper dat hij dit wilde doen. Maar hij kon zich, vanuit zijn eigen assertiviteit, werkelijk niet voorstellen dat als je ergens een probleem mee hebt, je dit niet gewoon aankaart.
“Mijn deur staat altijd open!” Alleen besefte hij zich niet dat er een enorme virtuele drempel voor zijn deur lag waardoor medewerkers dit misschien wel wilde, maar nooit zouden doen omdat dit voor hen een bijzonder onveilige actie was. Hij was tenslotte de baas, en in hun ogen misschien wel een behoorlijk dominante baas.
De worsteling van bedrijven en organisaties met sociale veiligheid
Veel bedrijven en organisaties worstelen met sociale veiligheid. Met het compleet negeren aan de ene kant (‘als ik er niet over begin dan is het er niet’), tot het volledig willen dichttimmeren aan de andere kant van het spectrum.
Ze willen er vaak wel wat aan doen, maar hoe dan? Meestal komt men niet verder dan het aanstellen van een vertrouwenspersoon en het creëren van gedragsregels omtrent ongewenst gedrag. Beide zijn echter onvoldoende om een sociaal veilige omgeving te creëren. Daar is echt meer voor nodig.
En door alle aandacht in de media over inclusie en seksuele intimidatie maken sommige organisaties de fout het zo goed te willen doen, dat ze juist daardoor een onveilige situatie creëren waarin medewerkers bang zijn zichzelf te zijn en ieder woord op een gouden weegschaal gaan wegen.
Wil je het goed doen dan zal je hiervoor een proces moeten doorlopen door de gehele organisatie. Dit betekent dat je als werkgever faciliteert, maar nooit dicteert. Dat je de sociale veiligheid niet top-down bepaalt maar juist bottum-up ophaalt, dat je niet alleen (of door een select groepje), maar gezamenlijk de gedragsnormen gaat bepalen, én dat je compassie toont maar tegelijkertijd ook gaat handhaven. Want duidelijkheid geeft veiligheid en een sociaal veilige omgeving creëren doe je samen!
Werk ook aan weerbaarheid
Samenwerken is een werkwoord en communiceren doe je samen. Dit betekent dat je als zender rekening moet houden met de ander, maar dat je ook als ontvanger weerbaar(der) mag zijn voor de prikkels en boodschappen die bij jou binnenkomen.
Werken aan weerbaarheid en assertiviteit zijn essentieel voor een sociaal veilige omgeving. Er mogen verschillende ideeën, inzichten en dus ook constructieve conflicten zijn. Anders creëer je alleen maar schijnveiligheid.
Training sociale veiligheid
Wil je in jouw bedrijf of organisatie echt aan de slag met sociale veiligheid? Kies dan voor het programma en training sociale veiligheid. Zowel op individueel-, team- als organisatieniveau kunnen wij helpen met het verbeteren van de sociale veiligheid in zowel grote als kleine organisaties.
Wij faciliteren in cultuurontwikkeling en veiligheidsinstrumenten, als ook het coachen van het leiderschap op deze veiligheidsthema’s. Kies voor een cultuur waar onderling respect de norm is en onveiligheid geen issue meer is!
